SİSTEMATİK MİNERALOJİ
Sistematik mineraloji minerallerin kristalografik ve fiziksel özelliklerini, kimyasal bileşimlerini, yapılarını inceleyerek tanımlayan, bununla beraber oluşumlarını ve kullanılma olanaklarını inceleyen bir bilim dalıdır. Bu şekilde yeryüzünde yaklaşık 3500 mineral tanımlanmıştır.
Mineraller çeşitli şekillerde sınıflandırılabilirler. Bunlardan en yaygın olarak kullanılan, kimyasal temele dayanan sınıflamadır ve genel şekli ile aşağıdaki gibidir.
Nabit elementler
Doğada nabit halde bulunan elementlerdir. Bunlar sadece kendi elementlerinden oluşan bir kristal yapısına sahiptirler. Bu elementler; metal, yarı metal ve ametal olarak sınıflandırılmaktadır.
1. Nabit metaller
• Altın (Au, Ag, Cu ve Pb),
• Platin ( Platin (Pt, Pd, Ir ve Os) ve
• Demir grubu ( Demir grubu (Fe ve Fe-Ni).
Ayrıca Hg, Ta, Sn ve , Ta, Sn ve Zn da nabit olarak bulunur. olarak bulunur.
2. Nabit yarımetaller metaller iki eşyapısal grup oluşturur:
• As, Sb ve Bi (arsenik grubu) ve
• Se ve Te grubu
(Arsenik, antimuan, bizmut).
3. Ametaller
• Elmas
• Grafit formlar formlarındaki C dır.
Kükürt
Sülfürler
Metal-yarımetallerin ametallerle olan bileşikleridir. Sülfür ve metal iyonları içeren minerallerdir. Sülfür sınıfı mineraller ekonomik açıdan önemli bir sınıf oluşturmaktadır. Metalik maden yataklarının büyük bir kısmını oluştururlar. Metalik parlaklığa sahip olan sülfür minerallerinin çoğu opaktır ve kendine özgü renk-çizgi rengine sahiptir.
Dörde ayrılırlar:
1. Sülfidler (S’ün yaptığı bileşikler)
2. Sülfarsenidler (S ve As’in yaptığı bileşikler; realgar , orpiment , kobaltit, arsenopirit ),
3. Arsenidler (As’in yaptığı bileşikler; nikelin, skutterudit ),
4. Telluridler (Te’in yaptığı bileşikler).
.
Bazı önemli sülfür mineralleri
Sülfidler
Galenit (PbS)
Sfalerit (Çinkoblend) (ZnS)
Sinaber (HgS)
Antimonit (FeAsS)
Molibdenit (MoS2)
Kalkosin (CuS2)
Prit (FeS)
Kalkoprit (CuFeS2)
Kovellin (CuS)
Sülfarsenidler
Realgar (AsS)
Orpiment (As2S3)
Kobaltit (Co,Fe)AsS
Arsenopirit (FeAsS)
Arsenidler
Skuterrudit (Co,Ni)As3
Nikelin (NiAs)
Oksitler
Oksijen yerkabuğunun %47’sini oluşturmaktadır. Oksit grubu mineraller, oksijenin bir veya birden fazla metalin birleşmesi ile oluşan doğal bileşiklerdir. Yaklaşık 40 element O ile birleşerek basit bileşimler oluştururlar. Oksitler özellikleri açısından iki grupta toplanabilir. Birinci grup oksitler sert, yoğun, reflakter ve dayanıklıdırlar. İkinci grup oksitler ise, yumuşak ve toprağımsıdırlar. Bunlar sülfür cevherlerinin ayrışma ürünüdürler. Hematit (Fe2O3), manyetit (Fe3O4), ilmenit (FeTiO3), korund (Al2O3), kuprit (Cu2O), rutil (TiO2), kromit (FeCr2O4) önemli oksit mineralleridir.
Bazı önemli oksit mineralleri
Oksitler
Hematit (Fe2O3)
İlmenit (FeTiO3)
Korund (Al2O3)
Spinel Grubu
Manyetit (Fe3O4)
Kuprit (Cu2O)
Piroluzit (MnO2)
Hidroksitler
Fe-oksihidroksit grubu
Götit (HFe2O2)
Limonit
Al-Oksihidroksit grubu
Diyaspor (HalO2)
Böhmit
Halojenler
Periyodik cetvelde 7A grubu elementlerine halojenler denilmektedir. Metallerle reaksiyona girerek iyonik tuzları, diğer ametallerle kovalent bağlar oluştururlar. Halitlerin kimyasal bileşimi F-, Cl-, Br- ve I- gibi halojen iyonlara göre belirlenmektedir.
Önemli mineralleri;
florit (CaF2),
halit (kayatuzu) (NaCl),
silvin (KCl)’dir.
Karbonatlar
Doğada çok yaygın olarak görülen bu grubun yaklaşık 69 minerali bulunmaktadır. Karbonatlar kristal yapılarına göre sınıflandırılmaktadır.
Heksagonal yapı gösteren kalsit grubu karbonatlar; kalsit CaCO3; dolomit CaMg(CO3)2; magnezit MgCO3; siderit FeCO3; rodokrosit MnCO3 ve smitsonit ZnCO3’tir. CaCO3 formülüne sahip kalsit minerali silikat olmayan minerallerden doğada en yaygın bulunanıdır.
Ortorombik kristal yapı gösteren aragonit grubu; aragonit CaCO3, witerit BaCO3, strontianit SrCO3 ve kerusit PbCO3’tir.
Monoklinik sistemde kristallenen karbonatlar ise, birer bakır minerali olan malakit Cu2CO3(OH)2 ve azurit Cu3(CO3)2(OH)2’dir.
Boratlar
Kristal yapılarına ve kristal yapılarındaki karmaşık bor-oksijen polianyonlarına göre sınıflandırılan bor minerallerinde, bor üç oksijen ile çevrelenerek bir üçgen veya dört oksijen ile bağlanarak bir dörtyüzlü oluşturmaktadır. Bu oluşan üçgen yada dörtyüzlüleri köşe paylaşarak polinükleer anyonları oluştururlar. Hidroksil grubu boratlar polianyonlarındaki iki bor ile paylaşılmayan oksijenlere bir proton eklenmesi ile oluşurlar. Bu polianyonların bir molekül su bırakarak çeşitli biçimlerde birleşmesiyle değişik bor mineralleri oluşmaktadır. Doğada yaklaşık 100 bor minerali bulunmaktadır. Boraks, kolemanit, üleksit, kernit önemli bor mineralleridir.
Sülfatlar
Barit dışında tüm sülfatlar cevher filonlarının oksidasyon zonunda oluşan düşük sıcaklık mineralleri veya evaporit mineralleridir. Sülfat minerallerinin yapısında SO4 dörtyüzleri bulunmaktadır. Bu anyonik gruplar birbirleri ile metal atomları veya su molekülleri ile bağlanırlar. Anhidrit (CaSO4), jips (CaSO4.2H2O), barit (BaSO4), alunit (KAl3(SO4)2(OH)6), sölestin (SrSO4) önemli sülfat mineralleridir.
Silikatlar
Bilinen tüm minerallerin %25’ini, en çok bulunanların %40’ını oluşturmaları nedeniyle önemli bir gruptur. Birkaç mineral dışında silikatlar tüm kayaç yapıcı minerallerin bünyesinde bulunur ve yerkabuğunun %90’ını meydana getirirler. En yaygın olarak bulunan silikat mineralleri kuvars ve feldispat grubu minerallerdir.
Yaygın silikat minerali grupları;
Kuvars grubu: Ametist, dumanlı kuvars, sitrin, kalsedon, opal, agat, jasper.
Feldispat grubu: Alkali feldispatlar; aytaşı, sanidin, plajiyoklazlar; albit, anortit.
Feldispatoidler: Lösit, nefelin, skapolit.
Mika grubu: Muskovit, biyotit, lepidolit.
Piroksen grubu: Jadeit, hipersten, ojit,diopsit, ejirin.
Amfibol grubu: Hornblend, tremolit, asbest, aktinolit.
Olivin grubu: Fayalit, forsterit.
Turmalin grubu: Turmalin.
Kil mineralleri: Kaolinit, montmorillonit, illit, talk.
Rayoaktif Mineraller
Genel olarak Uranyum içeren minerallerdir ve asidik kayalara bağlı olarak gelişirler.
Organik Maddeler
Belirli bölgelerde organik maddenin zaman içerisinde değişime uyarak oluşturduğu organik kökenli kayaçlardır. Kömür, fosfat, reçine ve petrol başlıca organik maddelerdir.