Türkiye'de yarı değerli taşların çıktığı yerler

TÜRKİYE'DE YARI DEĞERLİ TAŞLAR
Türkiye'de yarı değerli taşların çıktığı yerler
Agat

Ankara-Çubuk-Susuz Köyü civarında skolezit agat (çubuklu agat) ve ateş agatı şeklindeki oluşumlar kalsedon ve kuvars oluşumları ile beraber görülebilmektedir. Yer yer gelişmiş bantlı agatlar kuvars oluşumları ile beraber görülmektedir. Agatlar esas itibarı ile riyolitik kayaçlar içerisinde gözlenmektedir. Volkanik faaliyetler sonrası devam eden silisli suların dolanımı riyolitik kayaçları ornatarak veya çatlaklarına yerleşmiştir. Agatların çubuk yapısı düşük metamorfizma ürünü olarak sonradan gelişen zeolitlere işaret eder. Eskişehir'de de kalsedonlar bantlı agatlar, dendritli agatlar ve sard şeklindeki oluşumlar şeklinde görülmektedir (dendridli yapılar genelde Mg ve Fe çözeltilerinden dolayı meydana gelmektedir).
Bilecik'te Yalakdere köyü civarında şeffaf opaller ile beraber oluşmuş yosunlu agatlar görülmektedir. Çamlıdere ve Kızılcahamam'da silisleşmiş (taşlaşmış) ağaç agatları ve opalleri görülebilmektedir. Yozgat agatları da kendine has konturlu desenleri ile dikkati çekmektedir. Erzurum-Şenkaya'da da agat oluşumları görülmektedir. Ayrıca yurdumuzda agat oluşumlarına özellkle sıcak su kaynakları çevresinde sıkca rastlanmaktadır.

Aktinolit

Ca(MgFe)3(Si8O22)(OH)2 Bir asbet minerali olan aktinolit koyu yeşil, siyahımsı yeşil renklerde ekseriyetle tremolit ve diğer serpantin mienralleri ile görülmektedir. Şeffaf olanlar Nefrit adı ile anılmaktadır ve piyasada nefrit-jade diye satılmaktadır. Yurdumuzda Küre dağlarında bulunmaktadır. Ayrıca Erbağ-Tokat'ta da aktinolit'e rastlanmaktadır, muhtemelen de krom ocaklarında serpantin ile beraber az çok olarak bir çok yerde bulunmaktadır.

Ametist

Demiroksitçe zengin suların yeryüzeyine yakın koşullarda (muhtemelen 50m'leri geçmeyecek ve 100 derece sıcaklığı aşmayacak koşullarda) hematit oluşumuna bağlı olarak ekseriyetle görülür. Özellkle Dursunbey-Balıkesir ,Ordu-Fatsa ve Yozgat civarinda ametist oluşumları görülmektedir.

Apatit

Ca5(PO4)3(OH,F,Cl) Yurdumuzda Bitlis ve Menderes Masifinde disten pegmatitleri içerisinde apatit oluşumları yeşilimsi kristaller olarak görülmektedir. Yayladağ-Hatay ve Birecik-Urfa'da da ise fosfat yatakları içerisinde apatit oluşumları görülmektedir.

Aragonit

CaCO3 Türkiye'de değişik yerlerde görülmektedir. Afyon civarlarında mermer oluşumları ile beraber bantlı olarak görülmekle beraber, Antalya'da mercan olarak görülmektedir. Yer yer şarap sarısı renginde süs taşı kalitesinde örnekleri görülebilmektedir.

Azurit

CuCO3H2O Tipik lacivert rengi ile en başta kalkopirit olmak üzere bakırlı kayaçlar içerisinde pirit, malahit, krizokol, kovelin, kuprit ve bornit gibi mineraller ile birlikte sekonder mineraller olarak bulunur. Türkiye'de bakır yataklarında, özellikle Karadeniz'de ekseriyetle görülür. Ayrıca çinko ve kurşun ocaklarında da ikincil mineral olarak bulunabilir

Beril mineral grubu

(Be3Al2Si6O18) Yeşil olanına zümrüt, pembe olanına morganit, sarımsı olanına heliodor, grimsi mavi olanına akuamarin ismi verilir. Yurdumuzda Manisa-Gördes'teki feldispat ocaklarında granit pegmatitler içinde akuamarin oluşumları görülmektedir. Ayrıca geçmişte Erzurum-Şenkaya'da Zümrütköy civarında da zümrüt işletildiği bildirilmektedir.

Disten (kiyanit)

Manisa-Demirci-Üşümüş, Manisa-Demirci- İsmailler köyü civarında Menderes Masifinde özellikle mika şistlerin içerisinde yer yer kuvars ve biotit mika ile beraber görülmektedir. Yer yer 10 cm'yi geçen dilinimleri gelişmiş genelde akuamarin mavisi renginde yer yer de griye ve laciverte kaçan renkte kristaller görülebilmektedir. Ayrıca Yozgat-Akdağmadeni ve Bitlis Masifinde kiyanite rastlanmaktadır.

Diaspor

Muğla-Milas civarında eski boksit ocaklarında zımparataşı oluşumları içerisinde nispeten daha hafif metamorfizma geçirmiş veya zımparataşına henüz dönüşememiş mineraller olarak hematit, manyetit ve korund ile beraber bulunur. Şarap sarısı rengi, kristal yapısı ve 6 civarındaki sertliği tipiktir. Nebi köyü civarinda eski zımpara ocaklarından kalan malzemeler içerisinde (mermerli ve aragonitli kayaçların içerisinde) diaspor artıklarına rastlanmaktadır.

Dumortierit

Al7(BO3)(SiO4)3O3 Eskişehir civarında ve Bitlis Masifinde Al'ce zengin metamorfik kayaçlarda mavimsi renklerde görülebilmektedir. Turmalin, kiyanit ve topaz ile beraber bulunabilir.

Florit

CaF2 Hidrotermal kökenli çinko ve kurşun yataklarında, sıcak su kaynaklarında ayrıca uranyum mineralleri ile beraber sıkça florit damarlarına rastlanır. Leylak, mor, yeşil, sarı ve beyaz renklerde bulunabilirler. Renk cümbüşü gösteren numuneler özellikle takı yapımında tercih edilir. Kırşehir-Kaman'da ve Ciçekdağında mor florit, Yozgat'ta yeşil florit, Bursa-Uludağ'da ise beyaz florit bulunmaktadır.

Granat-garnet (lal taşı)

Almandin

Fe3Al2(SiO4)3 Menderes Masifiinin Muğla-Milas-Alabandin civarındaki metamorfik mika şistleri içerisinde ve Izmir-menderes-Görece Köyü dere yataklarında özellikle görülebilmektedir. Menderes Masifinin Manisa-Demirci kesiminde de ve Akdağ metamorfik masifinde de almandin'e rastlanmaktadır. Pirop : Mg3Al2(SiO4)3 Eskişehir-Sarıcakaya- İğdir dere kumları içinde ufak pirop kristalleri görülür. Bu pirop kristalleri eklojit türü ultramafik (manto malzemesi) kayaç kökenlidir. Uvarovit Ca3Cr2((SiO4)3 : Kromit ve kemmererit ile ekseriyetle bulunur. Yurdumuzda özellikle Bursa, Hatay ve Elazığ'daki krom ocaklarında tipik yeşil rengi ve yer yer kübik kristal yapısı ile görülmektedir

Jadeit

NaAlSi2O6 Jadeit, yeşim taşının minerolojik ismidir. Ülkemizde Bursa-Harmancık civarında mangan iyonlarından dolayı leylak bir renk hali alan örnekleri görülmektedir. Yüksek basınç, düşük sıcaklık bölgesel metamorfizma ürünü olarak albit'ten türediği düşünülmektedir. Harmancık'ta tipik koyu yeşil renginin yanısıra morumsu ve nadiren siyah renkte de görülebilmektedir. Aynı zamanda krom ocaklarında yan ürün olarak da bulunabilmektedir. Krom ocaklarında ekseriyetle yeşil renkte görülmektedir.

Jasper

x·SiO2 Genelde karbonatlı kayaçların silisli sular tarafından ornatılması ve silisleşmeye bağlı olarak oluşmaktadır. Genelde sert ve mat renklerdedir. Çeşitli renklerde ve böbrek yapılı olarak da görülebilir. Yeşilimse kırmızımsı renklerine kantaşı da denmektedir.

Karsedon

Böbrek yapılı, jel yapılı mat, şefffaf , yarı şeffaf, çatlak dolgusu şeklinde çeşitli oluşumları vardır. Silisli suların bulunduğu ortamlarda hızlıca çökelmesi sonucu, ekseriyetle yeryüzüzünde. Eskişehir-Sarıcakaya ve Mayıslar civarında kumtaşları ve fay çatlakları içerisine yumrular şeklinde yerleşmiş olarak genelde mavimsi, morumsu, yer yer dendritli kalsedon oluşumları opal, jasper veya krizopras oluşumları ile beraber görülmektedir. Tokat-Zile'de tipik leylak ve mor renkte kalsedon çakılları ve Yozgat civarında yer yer ametist ile beraber böbrek yapılı kalsedonlar görülmektedir. Bolu-Kıbrıscık'ta ve Türkiye'de özellikle jeotermal kaynakların ve fay çatlaklarının bulunduğu yerlerde çeşitli kalsedon oluşumları görülmektedir (Izmir-Seferihisar-Yukarıdoğanbey örneği)

Kordiyerit

Istranca masifinde Demirköy plütonu çevresinde granitin gnaysa dönüştüğü yerlerde kordiyerite andaluzit ile beraber rastlanmaktadır. Menderes masifinde (Simav) de kordiyerite rastlanamktadır Koyu mavi süs taşı örnekleri piyasada iyolit adı ile satılmaktadır

Korund

Al2OO3 Manyetit, topaz, turmalin, diaspor gibi mineraller ile bölgesel metamorfizma geçirmiş boksitli kayaçlarda görülebilir. Türkiye'de özellikle Menderes Masifinde zımpara yatakları içerisinde Diaspor ve Manyetit ile beraber bir alaşım olarak rastlanmaktadır. Korund'un pembe kırmızımsı olanına yakut (krom iyonları içeriğinden dolayı), mavi renkte olanına safir (titanyum iyonlarından dolayı).

Krizopras Ni-SiO2 Özellikle katılaşmış mağmanın farklılaşmaya uğradığı yerlerde (örneğin peridotun serpantinleşmeye başladığı yerlerde) kromit ve nikel gibi maden oluşumlarına paralel olarak yeşil renkteki kalsedon oluşumları gözlenebilir. Yüzde olak az miktardaki Ni bileşikleri bile katılaşmış mağmanın bulunduğu ortama yeşilimsi renge vermeye yeter. Krizoprasın metalik parçacıklar veya çeşitli mikalar içermesi durumunda oluşum avanturin olarak da adlandırılır. Manisa-Alaşehir'de sarımsı-yeşil krizopras, Biga'da koyu yeşil, Eskişehir-Sivrihisar'da gene koyu yeşil (buradaki krizopras yatakları muhtemelen Osmanlı döneminde işletilmiştir)

Kuvars

SiO2 Aydın-Çine-Ovacık, Aydın-Koçarlı'da (dağ köyleri), Karacasu'da Menderes Masifine ait Asmasiflerde masif boyunca yer yer iri dağ kristallerine dumanlı kuvars ve citrin ile beraber rastlanmaktdır. Özellikle metamorfizmanın şiddetli olduğu yerlerde sıkça kuvars damarlarına da rastlanır. Gnays oluşumları içerisinde kuvarsla beraber siyah turmaline (şörl) de rastlanmaktadır. Çine'nin dağ köylerinde özellikle Ovacık ve daha yukarı köylerinde dumanlı kuvars ve 30-40 cm'yi bulan şeffaf dağ kristalleri oluşumları görülmektedir. Ayrıca Beypazari'nda ve Kars-Kağızman'da da kuvars damarlarına ve cm'leri bulan kristallere rastlanmaktadır.

Malahit

CuCO3 Tipik koyu yeşil rengi ve yer yer konsantrik desenleri ile en başta kalkopirit olmak üzere bakırlı kayaçlar içerisinde pirit, azurit, krizokol, kovelin, kuprit ve bornit gibi mineraller ile birlikte sekonder mineraller olarak bulunur. Türkiye'de bakır yataklarında, özellikle Karadeniz'de ekseriyetle görülür. Ayrıca çinko ve kurşun ocaklarında da ikincil mineral olarak bulunabilir.

Manyezit

MgCO3 Esas olarak serpantinleşemey bağlı olarak serpantin mineralleri ve opal, kalsedon oluşumları ile beraber veya kromit, nikel cevherleşmesinin olduğu yerlerde görülür. Böyle yumru yapılı açık beyaz renkli örneklere Bursa-Harmancık ve Orhaneli civarındaki krom ocaklarında rastlanır. Ayrıca Afyon civarında jel manyezit şeklinde sedimanter kökenli oluşumlar da vardır. Kütahya'da ve Erzurum'da önemli manyezit oluşumları gözlenmektedir. Piyasada -muhtemelen Zimbabwe kökenli- damarlı örnekleri "howlit" adı altında satılmaktadır.

Oltutaşı C+xSi02 Linyit oluşumları ve silisleşmeye başlamış odun köürü içerisinde yer altındaki katmanlarda oltu taşlarına özellikle rastlanmaktadır. Literatürde adı "gagat" veya "jet" diye geçmektedir. Dünyadaki en büyük rezervlerden biri Türkiye'dedir. Galeriler yolu ve yer altı madenciliği ile oltu taşı çıkarılmaktadır.

Opal

SiO2-xH20 Afyon-Bayat opal çakılları yosunlu opal, süt opali, jasper-opal ve yer yer kalsedon şeklinde görülmektedir. Özellikle Bayat çıkışında hemen yol güzergahının sağında ve solunda (mağaralar bölgesinde) çeşitli opal çakıltaşları görülebiliyor. Opaller ekseriyetle jasper-opal, chlor-opal , bejimsi ve bal rengi opaller şeklinde. Opalit türü opal kalsedon karışımı oluşumlar da görülmektedir. Tabakalı manyezit oluşumları yer yer opal oluşumlarına eşlik etmektedir. Opallerde sıkça siyahca dendritik mangan oluşumlarına rastlanmaktadır. Yer yer opaller, önceden oluşmuş olan autinit minerallerinin yerlerine sübstitüsyon yolu ile yerleşmişdir. Eskişehir-İnönü'de dendritli opal ve Eskişehir-Karkın'da süt opali oluşumlarına da rastlanmaktadır. Bursa-Harmancık ve Kütahya-Simav'da ateş opali oluşumlarına rastlanmaktadır. Bursa'daki ateş opali kahverengimsi olmakla beraber Kütahya'da tipik dünyaca ünlü turuncumsu kırmızı ateş opali oluşumları görülmektedir. Erzurum-Şenkaya zümrüt opali oluşumları da Türkiye'deki yeşil opal oluşumları içinde önemlidir. Şenkaya opallerinde manzara oluşumları özellikle tipiktir.

Obsidiyen

Asidik volkanizmanın geliştiği ve mağmanın yeryüzünde akarken hızla soğuduğu, kristalleşmenin gerçekleşemediği ve iyonların kayaç içinde rastgele dağılarak kayaçlara camsı bir görünüm verdiği örneklere genel olarak obsidiyen adı verilir. Özellikle Kars Erzurum arasındaki yörede görülen obsidiyenler kıta-kıta çarpşması sonucu olarak meydana gelen volkanizma faaliyetleri ürünleri olarak oluşmuştur. Obsidiyenler bölgede farklı zamanlarda farklı özelliklerdeki volkanik faaliyetlerinin son püskürme döneminde meydana gelen riyolitik volkanizmaya bağlı olarak oluşmuştur. Sarıkamış-Yayıklı köyünden ormanlı araziye doğru giderken orman bölgesine yaklaştıkça çakıltaşları boyutunda ve daha iri kayaç oluşumları şeklinde simsiyah obsidiyen, gri-siyah obsidiyen , mahagony-obsidiyen (benekli obsidiyen) ve daha az görülmekle beraber yosun desenli parlak obsidiyenler de görülmektedir Kars-Sarıkamış-Mescitli civarında da yer yer perlitik ve çakıltaşı şeklindeki kayaç oluşumları olarak camsı şekillerde (vitrofirik) arazide rahatlıkla gözlenebilen obsidiyenler yer yer araziyi tamamen kaplamış durumda görülebilmektedir. Ayrıca Bitlis'de ve Nevşehir civarında nadir olarak yeşilimsi obsidiyen oluşumları görülmektedir

Oligoklas-Feldispat (güneş taşı)

Na(AlSi3O8)- Ca(Al2Si2O8) Bilecik'teki feldispat ocaklarında "güneş taşı" şeklinde hematit kapanımlarından veya pulcuklarından dolayı kırmızımsı ışıldak feldispat oluşumları görülmektedir.

Olivin

(FeMg)2SiO6 Toros dağlarında zeberced ismiyle de anılan zeytin yeşili kahverengi arasında olivin oluşumları mevcuttur. Şeffaf yeşil olan türü peridot diye de anılmaktadır. Olivin, Türkiye'deki peridotit masiflerinin olduğu ve serpantinleşmenin görüldüğü yerlerde rastlanmaktadır, örneğin Muğla ve Bursa kromit ocaklarında.

Ortoklas

KaAlSi3O8 Özellikle şeffaf kristalleri takı yapımında kullanılır. Şeffaf ve renk değiştiren çeşitleri adularya veya aytaşı diye de andlandılır. Beyaz , sarı, turuncu ve mavimsi renklerde olabilir. Aydın-Çine(Ovacık ve Yeniköy köyleri) ve Muğla-Yatağan feldispat ocaklarında şeffaf kristallere rastlanmaktadır.

Rodonit

MgSiO3 Izmir'in Konak ilçesi Güzelbahçe-Payamlı köyü yolu üzerinde morumsu renklerde siyahımsı mangan kapanımları ile beraber görülmektedir.

Rodokrozit

MgCO3 Izmir'in Menderes ilçesine bağlı Efemçukurunda konsantrik şekillerde morumsu renkte rodokrozite rastlanmaktadır.

Rutil

TiO2 Özellikle Izmir-Ödemiş ve Bursa-Keles'te Rutil ve Rutil kuvarsa rastlanmaktadır. Ayrıca Bitlis Masifinde ve diğer masiflerde de muhtemelen rastlanmaktadır.

Sepiyolit

MgOxH2OxSiO2 Özellikle Eskişehir'de ultrabazik kayaçların ayrışma ürünü olarak serpantin ve manyezit oluşumuna parallel olarak görülmektedir. Sediman olarak çeşitli kil oluşumları ile beraber sepiyolit yataklarına da rastlanmaktadırlar (bunlar genelde 2.kalite sepiyolit oluşumlarıdır).

Smitsonit

ZnCO3 Özellikle kurşun ve çinko cevherleşmesinin karbonatlar içerisinde vukuu bulduğu yerlerde ikincil mineral oluşumu olarak galenit, sfalerit, seruzit, anglezit ile berbar görülür. Özellikle yeşilimsi ve gri-mavimsi renklerde böbreğimsi yapıda olarak görülebilir.

Spekülarit

? F2O3 Kayseri'de, Yozgat-Sarıkaya manganez yataklarında ve Pötürge-Malatya'da metalik parıltılı oluşumlar dikkat çekmektedir. Türkiye'deki spekülarit yatakaları sadece maden yatağı olarak değerlendirilmektedir. Yarı değerli taş olarak henüz kullanım alanı yaratılamamıştır.

Topaz

AlSi2O4(FOH)2 Yurdumuzda değişik yerlerde özellkle apatit, disten ve turmalin ile beraber metamorfik masiflerde rastlanmaktadır. Bursa-Keles, Pötürge-Malatya ve Simav civarında metamorfik kayaçlarda rastlanmaktadır.

Turmalin

Yurdumuzda Yozgat-Doğankent-Oruklar köyü civarında granitik oluşumlar içerisinde Li'ce yüksek oranda pembe Turmalin olarak bulunur. Ayrıca Menderes Masifinde metamorfik kayaçlar içerisinde gnays içerisinde Aydın-Çine ve Karacasu'da siyah Turmalin'e rastlanmaktadır. Pötürge-Malatya'da pirofillit yataklarında dravit'e (kahverengi turmalin) rastlanmaktadır.